26 marca br. Prezydent Polski otrzymał do podpisu nowelizację kodeksu karnego, która wprowadza istotne zmiany w przepisach dotyczących przestępstw z nienawiści. Zgodnie z nowymi regulacjami, karalne będą również przypadki nawoływania do nienawiści ze względu na cechy takie jak niepełnosprawność, wiek, płeć czy orientacja seksualna. To ważny krok w kierunku ochrony grup społecznych, które wcześniej mogły być mniej chronione w ramach obowiązujących przepisów prawnych.
Równocześnie prokurator generalny prof. dr hab. Adam Bodnar opublikował szczegółowe wytyczne dotyczące prowadzenia postępowań w sprawach przestępstw motywowanych uprzedzeniami. Tutaj link do Wytycznych:
www.gov.pl/web/prokuratura-krajowa/wytyczne-prokuratora-generalnego-w-zakresie-prowadzenia-postepowan-o-przestepstwa-motywowane-uprzedzeniami
Dokument ten definiuje przestępstwa motywowane uprzedzeniami jako czyny skierowane przeciw osobom lub ich mieniu, wynikające z ich faktycznych bądź domniemanych powiązań z określonymi grupami społecznymi. Wskazuje się, że cechy takie jak rasa, narodowość, język, religia, orientacja seksualna, tożsamość płciowa, wiek czy niepełnosprawność fizyczna lub psychiczna mogą być podstawą takich działań.
Wytyczne podkreślają wyjątkową szkodliwość przestępstw motywowanych uprzedzeniami. Z perspektywy indywidualnej, tego rodzaju działania mają negatywny wpływ na zdrowie psychiczne pokrzywdzonych, często prowadząc do zespołu stresu pourazowego, depresji czy nawet myśli samobójczych. Ponadto takie przestępstwa destabilizują poczucie bezpieczeństwa jednostek oraz całych wspólnot, powodując wykluczenie społeczne i narastanie obaw o przyszłość grup wrażliwych. Z kolei w wymiarze społecznym wzmacniają uprzedzenia, pogarszają wizerunek grup wrażliwych i przyczyniają się do ich dehumanizacji.
Zgodnie z wytycznymi, postępowania w sprawach przestępstw motywowanych uprzedzeniami powinny być prowadzone przez specjalnie wyznaczonych prokuratorów, posiadających odpowiednie przygotowanie merytoryczne. W trakcie przesłuchań pokrzywdzonych zaleca się szczególną dbałość o ich godność oraz unikanie działań, które mogłyby doprowadzić do wtórnej wiktymizacji. Ważnym elementem tych wytycznych jest także stosowanie preferowanych form zwracania się do osób transpłciowych i niebinarnych, aby zapewnić im komfort podczas postępowania.
Analiza motywacji sprawcy powinna uwzględniać szeroki kontekst działania, w tym symbole użyte podczas przestępstwa, miejsce zdarzenia, czas jego popełnienia oraz wypowiedzi sprawcy przed, w trakcie i po dokonaniu czynu. Istotne są także właściwości ofiar, zwłaszcza osób szczególnie widocznych w społeczności, takich jak liderzy grup mniejszościowych, oraz cechy sprawców, w tym ich potencjalne powiązania z organizacjami radykalnymi czy wcześniejsze przypadki popełnienia podobnych czynów.
Procesy sądowe dotyczące takich spraw powinny być prowadzone przez tych samych prokuratorów, którzy zajmowali się postępowaniem przygotowawczym, aby zapewnić ciągłość działań i skuteczność ścigania. Wytyczne podkreślają, że nawet w formie dochodzenia, każda decyzja kończąca postępowanie powinna być uzasadniona w sposób zrozumiały dla osób spoza środowiska prawniczego. W razie potrzeby prokuratorzy powinni odwoływać się do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz dokumentów międzynarodowych.
Przestępstwa motywowane uprzedzeniami są szczególnym wyzwaniem dla prokuratury, która musi działać w sposób uporządkowany i efektywny, zapewniając ochronę pokrzywdzonym oraz wspierając budowanie społeczeństwa wolnego od dyskryminacji i uprzedzeń.
Nowe wytyczne podkreślają konieczność:
- zapewnienia wysokiego poziomu profesjonalizmu w prowadzonych postępowaniach,
- uwzględnienia godności i praw ofiar w toku postępowania karnego,
- eliminowania przypadków wtórnej wiktymizacji,
- sporządzania uzasadnień decyzji w sposób zrozumiały dla osób nieposiadających wykształcenia prawniczego,
- uwzględnienia orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej,
- stosowania nowoczesnych technologii do wykrywania i dokumentowania przestępstw z nienawiści.
Praktyczne zmiany w prowadzeniu postępowań
Wytyczne określają szczegółowe zasady prowadzenia czynności procesowych, w tym:
- dokładne dokumentowanie działań sprawcy oraz jego pobudek,
- stosowanie ujednoliconych standardów dowodowych,
- prowadzenie postępowań w sposób minimalizujący obciążenia dla ofiar,
- współpracę prokuratury z organizacjami społecznymi,
- podejmowanie działań prewencyjnych mających na celu zapobieganie kolejnym przestępstwom.
Dodatkowo prokuratorzy będą zobowiązani do:
- informowania organizacji społecznych inicjujących postępowania przygotowawcze o ich umorzeniu poprzez przesyłanie odpisu decyzji końcowej,
- prowadzenia działań pozakarnych, takich jak kierowanie sygnalizacji i powiadomień mogących oddziaływać prewencyjnie na sprawców i społeczeństwo,
- uwzględniania dowodów elektronicznych oraz nowoczesnych technologii w procesie postępowania.
Wzmocnienie kompetencji prokuratorów
Jednym z kluczowych elementów nowych wytycznych jest dążenie do zwiększenia specjalizacji prokuratorów w zakresie przestępstw motywowanych uprzedzeniami. W tym celu planowane jest:
- regularne szkolenie wyznaczonych prokuratorów,
- współpraca z organizacjami zajmującymi się przeciwdziałaniem mowie nienawiści,
- opracowanie metodycznego podręcznika dla prokuratorów prowadzących postępowania.
Wytyczne z dnia 5 marca 2025 r. uzyskały pozytywną opinię Krajowej Rady Prokuratorów przy Prokuratorze Generalnym. Można to zatem odebrać jako krok w stronę budowania systemowej strategii walki z przestępstwami z nienawiści i mową nienawiści.
W razie pytań dotyczących mowy nienawiści, jesteś skrzywdzony takim przestępstwem, masz pytania z tym związane, Twoje dobra osobiste zostały naruszone, jestem do dyspozycji pod adresem: adiskau@ajlaw.pl