Każdy przedsiębiorca doskonale wie, że prowadzenie działalności gospodarczej wiąże się z różnego rodzaju ryzykami. Jednym z nich jest możliwość naruszenia dóbr osobistych, co może stanowić poważny cios w wizerunek firmy. Warto jednak wiedzieć, że dobra osobiste przedsiębiorcy podlegają ochronie prawnej i jakie w związku z tym przysługują prawa osobie lub podmiotowi, których dobra osobiste są naruszane. W dobie Internetu i marketingu, który odbywa się w dużej mierze za pomocą stron internetowych i mediów społecznościowych, tym bardziej jest to temat aktualny i zasługujący na uwagę.
Przedsiębiorstwo a przedsiębiorca
Na początek warto zauważyć, że wyrażenie „przedsiębiorstwo” zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się na określenie zorganizowanego zespołu składników niematerialnych i materialnych przeznaczonego do prowadzenia działalności gospodarczej. W takim rozumieniu nie można naruszyć dóbr osobistych przedsiębiorstwa. Natomiast jak najbardziej może dojść do naruszenia dóbr osobistych przedsiębiorcy, osoby prawnej albo tzw. jednostki organizacyjnej, która wprawdzie nie jest osobą prawną, ale przepisy przyznają jej zdolność prawną (czyli zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków).
Dobra osobiste przedsiębiorstwa
Pojęcie przedsiębiorstwa należy rozumieć szeroko, tak więc przedsiębiorstwem będzie zarówno jednoosobowa spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i międzynarodowa korporacja. Konsekwencją przyjęcia gwarancji i ochrony zasady wolności gospodarczej jest przyznanie przedsiębiorstwom praw podmiotowych, które mają na celu ochronę wykonywania działalności gospodarczej. Wśród praw podmiotowych znajdują się dobra osobiste, którym polski ustawodawca przyznaje szczególną ochronę, gdyż stanowią one wartości społecznie uznawane za istotne, wręcz decydujące o bycie danego podmiotu. Ochrona dóbr osobistych w stosunku do osób prawnych i jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (tzw. ułomne osoby prawne, np. spółka jawna), została przyznana przepisem art. 43 Kodeksu cywilnego, przy czym, zgodnie z nim, regulacje dotyczące ochrony dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych. Osoby prawne korzystają z ochrony dóbr osobistych przewidzianych dla osób fizycznych odpowiednio, gdyż ze względu na podobny charakter i zakres chronionych wartości nie było potrzeby powtarzania przepisów.
Dobra osobiste nie mają legalnej (prawnej) definicji, jednakże ustawodawca wskazał kilka przykładów w odniesieniu do osób fizycznych, które mogą wskazać na potencjalnie chronione wartości. Odpowiednio do przedsiębiorstw zatem dobrami chronionymi mogą być np.:
- wolność,
- wizerunek,
- tajemnica korespondencji,
- nietykalność pomieszczeń,
- twórczość naukowa, wynalazcza i racjonalizatorska.
Istotą dóbr osobistych jest ich otwarty katalog, co oznacza, że nie ma wyczerpującego spisu chronionych wartości. Co do zasady, ochrona przysługuje dobrom społecznie akceptowanym, takim, których naruszenie właściwie zawsze spotka się z ostracyzmem i sprzeciwem. Jednakże nic nie stoi na przeszkodzie, aby nowe rodzaje wartości, które wykształcą się chociażby ze względu na rozwój technologii i społeczne zmiany, były otaczane ochroną.
Trafnie w tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy, który stwierdził, że pojęcie dobra osobistego należy odnosić do określonego poziomu rozwoju technologicznego i cywilizacyjnego, przyjętych w społeczeństwie zasad moralnych i prawnych, istniejącego rodzaju stosunków społecznych, gospodarczych czy nawet politycznych, a pojęcie naruszenia określonego dobra osobistego jest również pojęciem dynamicznym w czasie i dotyczącym konkretnych środowisk. W konsekwencji tego ocena, czy doszło do naruszenia danego dobra osobistego, nie może być dokonywana według miary indywidualnej poszkodowanego i należy mieć na uwadze nie tylko subiektywne odczucie podmiotu żądającego ochrony prawnej, ale także obiektywną reakcję w opinii społeczeństwa.
Dobra osobiste mają charakter niemajątkowy, nie da się ich wyrazić w kategoriach ekonomicznych, a co za tym idzie – nie da się ich wycenić, chociaż z kolei ich naruszenie może mieć reperkusje w majątku poszkodowanego, a więc powodować wyrządzenie szkody i koszty związane z jej naprawieniem. Niektóre dobra osobiste dają się komercjalizować, a mianowicie ich eksploatacja może przynosić zyski uprawnionemu lub innym osobom, chociażby z firmowania produktów swoją nazwą. Co więcej, dobra osobiste są niezbywalne, gdyż nie można zrzec się prawa do ochrony dobrego imienia czy prywatności. Można jedynie zaniechać dochodzenia ochrony swoich praw, jednakże ich wyzbycie się jest niemożliwe.
W dalszej części artykułu zostaną omówione trzy konkretne przykłady dóbr osobistych, takie jak:
- tajemnica przedsiębiorstwa,
- znaki identyfikujące,
- dobre imię przedsiębiorstwa,
a także skutki naruszenia dóbr. Na marginesie warto zauważyć, że w stosunku do osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą zastosowanie będą miały reguły odnoszące się do ochrony dóbr osobistych osób fizycznych, jednakże z uwagi na ogólny charakter dóbr osobistych, uwagi odnoszące się do przedsiębiorstw (osób prawnych i tzw. ułomnych osób prawnych) będą aktualne również wobec indywidualnych przedsiębiorców.
Tajemnica przedsiębiorstwa
Pojęcie tajemnicy przedsiębiorstwa zostało ujęte w art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, zgodnie z którym Przez tajemnicę przedsiębiorstwa rozumie się informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą, które jako całość lub w szczególnym zestawieniu i zbiorze ich elementów nie są powszechnie znane osobom zwykle zajmującym się tym rodzajem informacji albo nie są łatwo dostępne dla takich osób, o ile uprawniony do korzystania z informacji lub rozporządzania nimi podjął, przy zachowaniu należytej staranności, działania w celu utrzymania ich w poufności.
Naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa (wykorzystanie lub jej ujawnienie) stanowi czyn nieuczciwej konkurencji.
Nazwa, znaki identyfikujące
Każde przedsiębiorstwo posiada znaki, które odróżniają je od innych podmiotów działających na rynku. Przede wszystkim jest to nazwa (która jest odpowiednikiem imienia i nazwiska osoby fizycznej), a także logo, znaki towarowe używane przez przedsiębiorcę. inne oznaczenia identyfikujące oraz nazwy oferowanych przez nią produktów.
W tym kontekście warto zwrócić uwagę na ustawę z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej. Zgodnie z definicją zawartą w tym akcie znakiem towarowym może być każde oznaczenie, które można przedstawić w sposób graficzny, jeżeli oznaczenie takie nadaje się do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa. W szczególności chodzi tutaj o takie kwestie jak wyraz, rysunek, ornament, kompozycja kolorystyczna, forma przestrzenna, w tym forma towaru lub opakowania, a także melodia lub inny sygnał dźwiękowy. Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami ochrony na znak towarowy udziela Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej. Ochrona znaków towarowych została uregulowana także na szczeblu Unii Europejskiej. Ochronę znaków towarowych zapewnia ich rejestracja.
Naruszenia dóbr osobistych w tym zakresie polegają najczęściej na używaniu cudzych nazw lub logo czy logotypów lub tez łudząco podobnych.
Dobre imię (reputacja, renoma) przedsiębiorstwa
Każdy przedsiębiorca doskonale wie, jak istotną kwestią jest nieposzlakowana opinia jego firmy. Na dobre imię pracuje się bowiem latami i nierzadko kosztuje to dużo wysiłku. Z tego względu każdy dba o to, aby nikt nie podważył zaufania do prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa.
Utraty dobrego imienia przez przedsiębiorcę nie da się wprost przeliczyć na pieniądze, aczkolwiek w niektórych sytuacjach może mieć ona konsekwencje finansowe. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2005 r. (sygn. III CK 622/04), w którym stwierdzono, że dobre imię osoby prawnej jest łączone z opinią, jaką o niej mają inne osoby ze względu na zakres jej odpowiedzialności. Uwzględnia się tu nie tylko renomę wynikającą z dotychczasowej działalności osoby prawnej, ale i niejako zakładaną (domniemaną) renomę osoby prawnej od chwili jej powstania.
Naruszenie dobrego imienia przedsiębiorcy może polegać w praktyce na rozpowszechnianiu negatywnych opinii o przedsiębiorcy lub oferowanych przez niego towarach lub usługach, wyimaginowanych zarzutów oraz inne wypowiedzi, które godzą w renomę firmy. Mogą one mieć różną formę, w tym także komentarzy publikowanych w Internecie.
W niektórych wypadkach negatywna opinia o pracowniku, członku zarządu lub wspólniku spółki może mieć istotny wpływ na reputację samej firmy.
Konsekwencje naruszenia dóbr osobistych – środki prawne
Przedsiębiorstwom przysługują takie same uprawnienia do realizacji ochrony dóbr osobistych jak osobom fizycznym. W przypadku zagrożenia naruszenia dobra osobistego, w celu ochrony swoich praw, przedsiębiorstwo, którego dobro osobiste zostaje zagrożone, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W tym celu przedsiębiorstwo może wystąpić do właściwego sądu z powództwem o zaniechanie określonych działań.
W sytuacji, w której dojdzie już do naruszenia dobra, uprawniony może żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, a w szczególności złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, np. w formie przeprosin, sprostowania informacji. Chociaż osoba prawna nie odczuwa emocji takich jak krzywda, a przeprosiny bezpośrednio nie wpłyną na jej samopoczucie, to jednak mają wpływ na ocenę osoby prawnej w oczach osób trzecich, są również rzeczywiście odczuwane przez piastunów organów i osób związanych z tą osobą. Przedsiębiorstwo może wystąpić również z żądaniem zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Może również żądać naprawienia szkody wyrządzanej naruszeniem poprzez rekompensatę poniesionych kosztów i strat.
Masz pytania? Twoje dobra osobiste jako przedsiębiorcy zostały naruszone?
Zapraszamy do kontaktu!
Mec. Aleksandra Diskau adiskau@ajlaw.pl